Rzymskokatolicka Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Miłakowie

Początki osady –wzmianki historyczne

Obecne Miłakowo zostało wzniesione w 1302 r. na podgrodziu zamku krzyżackiego przez komturów elbląskich. Zamek nie miał charakteru warowni, lecz był siedzibą urzędu administracyjno-fiskalnego tzw. Komory. Obok tej funkcji miał spełniać rolę „strażnika nad okoliczną ludnością”

Pierwsze wzmianki o osadzie z prawami miejskimi, położonej nad rzeką - dopływem rzeki Pasłęki, pojawiają się w roku 1315. Założyć tę miejscowość miał rycerz zakonu - Henryk von Liebenzell. Według legendy, rycerz ten upolował dużego jelenia i zawołał: „To jest miłe miejsce!”. Wkrótce zbudował zamek na północy miasta.

W herbie miasta jest wspaniały jeleń, zwrócony w stronę krzyża umieszczonego w lewym rogu tarczy, a przed nogami jelenia widnieją gałązki, zieleń i kwiaty.

Jak podają najwcześniejsze wzmianki, proboszczem, który duszpasterzował w Miłakowie w latach 1320-1323 był Ludwik, więc zapewne jeszcze przed rokiem 1320 został tu zbudowany pierwszy kościół katolicki. Gotycki kościół obecnie istniejący powstał w latach  1360-1380, wieża zaś na przełomie  wieków XIV i XV. Na początku XVI wieku Miłakowo z filią w Książniku należało do dekanatu orneckiego. W czasie reformacji został w Miłakowie zaprowadzony kult ewangelicki. Po pożarze w roku 1821 kościół był częściowo przebudowany. Po ostatniej wojnie został on przejęty ponownie przez katolików.

Ciekawostką jest, że w 1410 roku kilku rycerzy z załogi zamkowej miało brać udział w bitwie pod Grunwaldem, natomiast w 1414 roku Miłakowo było oblegane przez wojska polskie, a następnie zajęte. W czasie oblężenia doszło do olbrzymich zniszczeń. Traktat toruński zawarty w 1466 roku, kończący wojnę trzynastoletnią, rozstrzygnął sprawę przynależności państwowej Miłakowa. Zostało ono w granicach Prus Wschodnich, a wielki mistrz krzyżacki Hans von Tieffen odnowił prawa miejskie.

W czasie wojny polsko-krzyżackiej w styczniu 1520 roku Miłakowo zostało zajęte przez wojsko polskie, ale już jesienią tegoż roku poddało się zakonowi krzyżackiemu.

W 1525 roku nastąpiła sekularyzacja zakonu i Prusy stały się księstwem świeckim pozostającym w zależności lennej od Polski. Sekularyzacja zakonu wiązała się także z przejściem na protestantyzm. Po księciu Albrechcie i rycerzach zakonnych nową religię przyjęła szlachta, duchowieństwo, mieszczanie, a na końcu chłopi.

W 1530 roku zarówno zarząd miejski jak i większość mieszkańców miasta oraz okolicznych wsi przeszła na luteranizm.

W roku 1625 dżuma pochłonęła więcej niż 1000 osób. Miłakowo zostało doszczętnie ograbione przez Szwedów w latach 1626-1630. Po zamku pozostały tylko fundamenty, które są przykryte innymi budowlami. Częściowo zachował się mur otaczający zamek. Pozostał tylko kościół (obecnie św. Elżbiety) z XIV wieku. Po dłuższym okresie względnego spokoju, w XVII wieku, Prusy Książęce znalazły się w obrębie wojen szwedzkich, które przyniosły grabieże i pożary (szczególnie dotkliwy w 1656 roku) oraz  kolejne epidemie dżumy 1709-1711, a co za tym idzie wyludnienie.

Do kolejnych zniszczeń doszło w  czasie, gdy Miłakowo w 1807 roku przechodziło z rąk do rąk w wojnie Napoleona z Prusami. Spłonęła wówczas starówka wraz z odbudowanym w 1702 roku ratuszem. Od 18 do 27 lutego 1807 roku kwaterował na plebanii obok kościoła św. Elżbiety i św. Wojciecha w Miłakowie cesarz Napoleon I. Jeszcze raz, późną wiosną 1812 roku, w czasie wyprawy na Rosję, wojsko francuskie i sprzymierzone z nim wojsko Związku Reńskiego przetoczyły się przez Miłakowo, dopuszczając  się grabieży.

W czasie wielkiego pożaru miasta w 1807 r. spłonął kościół ewangelicki, który odbudowano w 1823 r.

Na pamiątkę przemarszu Napoleona I i jego bytności w Miłakowie ustawiono  głaz z napisem: „1813-1913” i osadzono w centrum miasta, w setną rocznicę  przemarszu.

W połowie XIX wieku, w skutek zmian będących następstwem Wiosny Ludów, wprowadzono prawo umożliwiające swobodne organizowanie się kościoła katolickiego. Wyraźnej zmianie uległa sytuacja katolików żyjących w miłakowskiej diasporze. W związku z tym proboszcz z Ełdyt Wielkich ks. Henyk Renze za przyzwoleniem władz diecezji warmińskiej zakupił 5 kwietnia 1852 roku wolnostojący dom w Miłakowie, aby zaadaptować go na cele kultu religijnego. W tym samym czasie miłakowscy katolicy skierowali prośbę do biskupa warmińskiego Józefa Ambrożego Gerica, aby zezwolił na sprawowanie mszy świętej w tym mieście. Uroczystość poświęcenia oratorium ku czci Krzyża Świętego, której przewodniczył ełdycki proboszcz, odbyła się w drugą niedzielę adwentu -12 grudnia 1855 roku.

Po kilku latach okazało się, że powierzchnia oratorium jest zbyt mała wobec powiększającej się liczby wiernych. Proboszcz ks. Renze z Ełdyt Wielkich postanowił zatem zakupić odpowiednią parcelę z myślą o budowie świątyni w Miłakowie. Umowę dotyczącą nabycia działki budowlanej o szerokości 70 stóp i długości 320 stóp poświadczono podpisem w 1864 roku. Aby czuwać nad przebiegiem budowy, ustanowiono w maju 1864 roku ks. Augustina Bargela kuratusem - rektorem, opiekunem kościoła w Miłakowie. Posługę duszpasterską rozpoczął on 13 czerwca 1864 roku, co wiązało się z ustanowieniem kuracji miłakowskiej. Ks. Bargel erygował fundusz budowlany oraz nawiązał współpracę z działającym w diecezji warmińskiej Towarzystwem Św. Wojciecha, które wspierało budowę obiektów sakralnych na obszarach diaspory diecezji warmińskiej.

 Po niespełna roku ks. Bergel otrzymał nominację na wikariusza w Świętej Lipce, a jego następcą ustanowiono 17 listopada 1865 roku ks. Antona Gerika. Budowa kościoła była priorytetowym zadaniem dla miłakowskiego duszpasterza. Ostatecznie 2 czerwca 1866 roku ks. Gerik otrzymał pozwolenie na wystawienie kościoła. Prace rozpoczęto już 25 czerwca tegoż roku. Uroczystość położenia kamienia węgielnego, której przewodniczył proboszcz ełdycki ks. Józef Fahl  miała miejsce w 1867 roku.

Kościół katolicki w stylu neogotyckim budowano w latach 1866-1869.

             Budowa przebiegała dość szybko, gdyż jeszcze tego samego roku obiekt sakralny wzniesiono w stanie surowym. Ostatecznie wybudowano orientowaną świątynię salową, reprezentującą urzędową, zdecydowanie funkcjonalną odmianę stylu neogotyckiego, utrzymaną w tradycji szkoły berlińskiej. Usytuowano ją na planie wydłużonego prostokąta, zamkniętego od strony wschodniej wyodrębnioną absydą flankowaną dwiema zakrystiami, natomiast od zachodniej – wydzieloną wieżą na planie kwadratu. W 1895 roku podano wymiary obiektu sakralnego – długość – 89 stóp, szerokość – 43 stopy i wysokość – 34 stopy. Kościół ku czci Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego konsekrował ks. biskup Filip Krementz  4 lipca 1869 roku.

Duszpasterze miłakowscy zabiegali także o wykonanie elementów wyposażenia wnętrza sakralnego oraz niezbędnych przedmiotów liturgicznych. W 1873 roku, w zakładzie ludwisarskim w Chełmie, odlano dzwony o wadze 620, 260 i 78 kg.

Pięć lat później wstawiono trzy witraże w absydzie kościoła, natomiast w 1894 roku – stacje drogi krzyżowej.  Dzięki odpowiedniej liczbie wiernych, zabezpieczeniu finansowemu placówki duszpasterskiej oraz posiadanym budynkom 8 lutego 1871 roku kuracja miłakowska została ustanowiona parafią. Tę decyzję potwierdziły 13 listopada 1872 roku władze państwowe. Oprócz Miłakowa należało do niej 56 miejscowości: Bieniasze, Biernatki, Bolity, Boguchwały, Brzeźno, Brzydowo, Ględy, Głodówko, Gilginia, Gwiździny, Henrykowo, Kalisty, Kantalice, Klubne Dolne i Górne, Klugajny, Książnik, Lesiska, Litwa, Łumpia, Mieczysławy, Miejski Dwór, Mysłaki, Niegławki, Pasarek, Pozierce, Ponary, Pawełki, Polkajny, Pólko, Pityny, Warkałki, Warniewo, Wilnowo, Wojciechy, Warkały oraz Włodowo.

Początkowo, zaraz po wojnie, parafia Miłakowo należała do dekanatu orneckiego, jednak 15 sierpnia 1957 roku dekretem ks. Biskupa Tomasza Wilczyńskiego została w granicach dekanatu morąskiego. Po utworzeniu diecezji elbląskiej w 1992 roku parafia Miłakowo, przyłączona ponownie do dekanatu orneckiego, pozostała w granicach Archidiecezji Warmińskiej.

W 1872 roku urząd proboszcza miłakowskiego objął ks. August Blank, którego priorytetem było scalenie miejscowej wspólnoty parafialnej oraz ozdobienie świątyni. Posługę proboszcza pełnił do 1880 roku.

Nie ulega wątpliwości, iż ta publikacja nie wyczerpuje historii parafii w Miłakowie, ponieważ nie udało nam się odnaleźć wzmianek w dokumentach z czasów zaborów i I wojny światowej - z pewnością był to czas silnej germanizacji i ucisku dla ludności Miłakowa. Niemniej lata międzywojenne zapisały się w historii rozkwitem miejscowości. Z tego okresu pochodzi wiele fotografii przedstawiających miasteczko tętniące życiem.

Do wybuchu II wojny światowej, zarówno zaludnienie jak i ilość instytucji oraz zakładów usługowych prosperujących na terenie miasta, a nade wszystko kolej łącząca Miłakowo z Morągiem i Ornetą sprawiało, że było to miasto z perspektywami, w którym żyło się z pewnością dobrze ówczesnym mieszkańcom.

Od 1931 roku  proboszczem  w Miłakowie
i kapelanem garnizonu w Morągu był ks. Bruno Siegel.
W styczniu 1945 roku został on uprowadzony przez żołnierzy radzieckich i rozstrzelany w lesie koło Miłakowa. Jako datę śmierci przyjmuje się dzień 30.01.1945r. 

Obecnie ks. Siegel, w gronie 46. Męczenników
II wojny światowej, oczekuje na zakończenie procesu beatyfikacyjnego. Ks. Bruno Siegel nosi tytuł Sługi Bożego,
a jego doczesne szczątki spoczywają na cmentarzu parafialnym w Miłakowie.

Okrutny czas II wojny światowej jak i ogromne zniszczenia oraz wyludnienie sprawiły, że Miłakowo straciło prawa miejskie i przez wiele lat nie wydźwignęło się ze swego położenia. Rdzenna ludność zamieszkująca Miłakowo
w ogromnej części ratowała się ucieczką przed nadciągająca armią radziecką, a ci, którzy zdecydowali się pozostać, w styczniu 1945 roku zginęli.

Gdy ucichła zawierucha wojenna, na tereny odzyskane przesiedlono ludność ze wschodu, z obecnej Białorusi, Ukrainy, Litwy oraz terenów, które po II wojnie światowej znalazły się poza granicami Polski. Wśród ludności napływowej nie brakowało także rdzennych Polaków z centralnej Polski, którzy przybyli do Miłakowa w celu polepszenia swojej sytuacji materialnej.

W sierpniu 1945 roku kapelan wojskowy o. Otton Folta OFM przejął protestancki kościół w Boguchwałach, miejscowości leżącej na terenie parafii Miłakowo. Prowadzenie duszpasterstwa parafialnego w samym Miłakowie było wówczas niemożliwe, gdyż kościoły jak i plebanie zostały mocno uszkodzone w czasie działań wojennych. Kolejny duszpasterz parafii miłakowskiej o. Atanazy Piątkowski OFM przeprowadził częściowy remont kościoła Świętego Krzyża oraz plebanii i we wrześniu 1947 roku przeniósł się z Boguchwał do Miłakowa. Początkowo ani władza, ani osadnicy nie znali polskich nazw miejscowości, więc do 1948 roku używano nazwy Lubieniów, Lubieniewo, a od tego roku zaczęto urzędowo używać nazwy Miłakowo. W lipcu 1948 roku obowiązki proboszcza w Miłakowie objął o. Konstancjusz Władysław Włodyka OFM i pełnił je do roku 1978. Dzięki zabiegom proboszcza o. Konstancjusza Władysława Włodyki OFM utworzono odrębną parafię w Boguchwałach, której administrację powierzono księdzu diecezjalnemu. Natomiast w Ełdytach Wielkich zamieszkał na stałe od 1959 roku o. Rafał Krukowski OFM, zarządzając parafią do śmierci w 1973 roku.  Restauracja zniszczonego kościoła  Św. Krzyża została przeprowadzona staraniem o. Włodyki, a uwieńczeniem odbudowy była polichromia, którą poświęcił biskup warmiński Józef Drzazga 14 września 1974 roku

Dnia 5 czerwca 1974 roku, po uzyskaniu potrzebnych pozwoleń i akceptacji projektu polichromii na ścianach, w prezbiterium i na suficie kościoła parafialnego, rozpoczęła się realizacja projektu. Pan prof. Paweł Mitka wraz ze współpracownikami  rozpoczął prace malarskie, które trwały do 3 sierpnia 1974 roku, a 24 sierpnia tegoż roku ks. Biskup Ordynariusz dr Józef Drzaga dokonał uroczystego poświęcenia polichromii. Na polichromię składały się następujące obrazy: na suficie: 1) Boże Narodzenie, 2) Trójca Święta, 3) Zmartwychwstanie Pana Jezusa, 4) Zesłanie Ducha Świętego, 5) Wniebowzięcie NMP, a na ścianie chóralnej: Chrzest Mieszka I i jego świty. Na ścianie bocznej od strony północnej: 1) św. Stanisław Kostka i św. Kazimierz 2)Bł. Jolanta i Salomea, 3) Bł. Rafał z Proszowic i Szymon z Lipnicy, 3) Bł. Władysław z Gielniowa. Na ścianie bocznej od strony południowej: 1) św. Wojciech i Bł. Maksymilian Maria Kolbe, 2) św. Jan Kanty i św. Władysław Król, 3)Bł. Jan z Dukli. Natomiast nad  ścianie wschodniej prowadzącej do prezbiterium z każdej strony widniało po dwóch aniołów adorujących Najświętszy Sakrament. W samym prezbiterium umieszczono dwa malowidła przedstawiające: znalezienie Świętego Krzyża przez św. Helenę i stygmaty św. Franciszka z Asyżu, z kolei  pod chórem herb franciszkański. Razem wykonano
18 obrazów stanowiących polichromię, która przetrwała do kwietnia 1998 roku,
gdy odbyło się całościowe malowanie świątyni.

Pobyt franciszkanów na parafii niepowierzonej kanonicznie zakonowi należało unormować zgodnie z wymogami prawa kościelnego. W sprawie tej zwrócił się w 1957 roku prowincjał o. Augustyn Chadam OFM do administratora apostolskiego diecezji warmińskiej ks. biskupa Tomasza Wilczyńskiego z prośbą o wyrażanie zgody na erygowanie domu zakonnego w Miłakowie oraz powierzenie zakonowi tamtejszej parafii. Administrator zgodził się na otwarcie domu zakonnego przy kościele rektoralnym Św. Elżbiety, proponując jednocześnie odroczenie przekazania parafii zakonowi. Jednak kapituła zakonna w 1958 roku nie zgodziła się na takie rozwiązanie. Po ponownie przeprowadzonych rozmowach między prowincjałem a administratorem arcybiskup, pismem z 30 października 1958 roku wyraził zgodę na erekcję domu zakonnego tym razem przy kościele Św. Krzyża. W ślad za tym władze zakonne wydały 21 listopada 1958 roku dekret o otwarciu filialnego domu zakonnego w Miłakowie bezpośrednio podległego prowincjałowi. Przełożonym domu został mianowany proboszcz parafii o. Władysław Włodyka OFM.

O budowlach – kościół św. Elżbiety Węgierskiej i św. Wojciecha

Kościół ewangelicki należał w okresie katolicyzmu do archiprezbiteriatu w Ornecie.
W 1320 roku pierwszym proboszczem został mianowany Ludowicus. Podbudowa wieży składa się z pięciu pięter. Wysokość wieży wynosi 26 m. Zbudowana jest z cegły w stylu gotyckim i ozdobiona łukowymi niszami.
Na tym opiera się środkowa nawa kościoła z nowymi, wąskimi łukowymi oknami na 37,3 m długa i 15,3 m szeroka. Po przejściu przez łukowe drzwi wejściowe znajdujemy się pod żebrowym, ośmioczęściowym sklepieniem gwiaździstym hali wieżowej, gdzie swoje honorowe miejsce znalazła tablica pamięci ku czci poległych 147 bohaterów parafii ewangelickiej.

Górna cześć wieży, na której znajduje się, oprócz wspaniałego dzwonu stalowego, dzwon z brązu ufundowany przez króla Fryderyka Wilhelma III z nazwiskami proboszczów, jest dostępna przez kręcone schody wykonane z cegły. Sufit w formie halowej zbudowanego kościoła opiera się na dwunastu drewnianych toskańskich kolumnach. We wnętrzu panuje ogólnie charakter neoklasycyzmu z wykonanym w 1911 r. malarstwem w stylu współczesnym. Kościół spłonął całkowicie w 1807 r. i został odbudowany dopiero w 1823 r., wieża już w 1821 r. (w 1911 r. w ostatecznej formie) (42 m wysoka).

O budowlach – kościół Podwyższenia Krzyża Świętego

W okresie, kiedy katolicy pozostawali bez kościoła, a kościół św. Elżbiety znajdował się w rękach luteran 1846 roku w Miłakowie zawiązał się Komitet Kościelny. Komitet ten wystosowałpismo do kurii we Fromborku z prośbą o pozwolenie na budowę nowego kościoła. W odpowiedzi 23 stycznia 1847 roku Kuria Biskupia zatwierdziła starania komitetu wyrażając zgodę na zbieranie funduszów na budowę.

W 1858 roku Komitet kościelny zakupił ziemię pod budowę kościoła i plebanii,
w 1859 roku zakupiono cegłę na budowę, a rok później rozpoczęły się prace budowlane. Prace nadzorował proboszcz Ełdyt Wielkich – ks. Henryk Renze. W czasie budowy wierni wykazywali wielkie zaangażowanie, gdyż już w 1863 roku ukończono budowę. Świątynia otrzymała tytuł Świętego Krzyża. Wiernych katolików na terenie Miłakowa było wtedy 530.

Następnym proboszczem Ełdyt Wielkich był ks. August Bogel, który był jednocześnie tymczasowym administratorem placówki misyjnej w Miłakowie.
Jego staraniem wybudowano w 1864 roku plebanię przy kościele.

W dniu 04 lipca 1869 roku odbyła się konsekracja nowo wybudowanego kościoła. Konsekracji i poświęcenia dwóch ołtarzy dokonał biskup warmiński ks. Filip Kremer.